Tauatanga
Succession

Kotahi te kapupuri whenua o te whenua Māori korehere, he maha rānei, ā, i ētahi āhuatanga, e hia rau pea rātou kei te poraka whenua kotahi, taitara kotahi rānei. He mea taketake te whai tuhinga tika o te tauatanga ki te whenua, ā, ka taea e ngā kaipupuri whenua te mahi tahi hei whakatau tikanga mō tōna whakamahinga mō te painga o ngā kaipupuri whenua, ō rātou whānau, me ngā whakatipuranga o muri mai.

Ka whakaūngia te tauatanga e tētahi kaiwhakawā, kairēhita rānei, ā, ka uru te whakapapa ki te whenua me ngā kaipupuri whenua ki te pūkete kooti tūturu.

Ina tutuki te tauatanga, kua noho koe hei kaitiaki o te whenua, ā, kei runga i a koe ināianei ki te manaaki me te tiaki i te whenua mō ngā whakatipuranga e heke iho.

I te nuinga o te wā, ko ngā whānau me whiwhi i te whenua ka tono tauatanga, ko rātou rānei e whaimana i raro i te ture ki te whakahaere i ngā paihere rawa whaiaro a te tangata i mate. Engari, ka taea te tono tauatanga mā tētahi o te whānau mēnā e hiahiatia ana. Ahakoa ko wai ka tono, ka whakahaerehia e mātou te rangahau e tika ana hei kimi me te whakaū i ngā kaipupuri whenua tika katoa o ngā pānga whenua, ngā hea kaporeihana whenua rānei.

Ko te mahi tuatahi he whakakī i tētahi tono tauatanga hei whakaemi i ngā kōrero whakapapa o te whanaunga i mate, tae atu ki ngā ingoa me ngā mōhiohio whakapā o ōna mātua, tuākana, tēina, tungāne, tuāhine, tamariki, hoa hoki.

Me whakarato anō e koe:

• tētahi kape o tōna tiwhikete mate, tētahi atu taunakitanga mate rānei
• te kape taketake, kape whaimana rānei o te wira
• te whakaūnga ā-tuhi mai i tētahi hoa moe, makau rānei e hiahia ana ki te wete i tōna tika ora pūmau (mēnā e hangai ana)
• ngā whakaae e whakaae atu ana kia whakaurua te tauatanga a te whāngai (mēnā e hāngai ana)
• he tono Tarahiti Whānau kua oti, he whakatau tarahiti hukihuki, he whakaae ā-tuhi mai i ngā taratī, me ngā meneti o ngā hui e whakaae ana ki te whakatū i tētahi Tarahiti Whānau (mēnā e tono anō koe mā te whakatū i tētahi tarahiti whānau).

Ka āwhina ēnei mōhiohio i a mātou ki te rapu i ngā pūkete tika e pā ana ki tō whānau me ō whenua kia mātua mōhio ai mātou kei te whakawhitia te whenua ki te hunga e tika ana.

Me utu tētahi utu tono o te $66 i mua i te whakaae ki tō tono (hāunga ngā tono e rapu ana koe i ētahi pānga atu anō o tētahi tangata kua tauatia e koe, ā, he $22 mō tērā).

He tikanga Māori te whāngai e whakapakekehia ana tētahi tamaiti e tētahi atu i tua atu i ōna ake mātua – i te nuinga o te wā, he whanaunga toto. Ko te tikanga, ko te kaupapa o te whāngai he whakakaha i ngā taura here me ngā hononga o te whānau, hapū, iwi hoki me te whakamana i te paiherenga o te whānau ki a rātou anō.

Mēnā kei roto i tētahi tono tauatanga ko tētahi tamaiti whāngai, ka tonoa e mātou ki te tikanga o taua hapū, iwi rānei e hono ana ki te whenua me te whānau. Mā te tikanga e whakatau mēnā e āhei ana tētahi tamaiti whāngai, kāore rānei. Ka whakaaroarohia e te Kooti ngā whakaaro o te whānau kei roto i te tauatanga, mēnā he tono hono kei waenga i te tamaiti whāngai me te (ngā) matua nōna ngā pānga, ā, me te wā i riro mai ai te whāngai ki raro i taua matua. Ka whakaaroarohia anō e mātou ngā whakaaro o tamariki whanaunga toto.

Mēnā kāore te whāngai i te āhei atu ki te tauatanga e ai ki ngā tikanga o te hapū, iwi rānei, ka mahi tahi mātou me te whānau ki te rapu i te whakaae tahi. Ka tukuna pea e te kaiwhakawā, te kairēhita rānei tētahi whakatau e tuku ana i te mana ki te tamaiti whāngai ki te noho i tētahi kāinga whānau i runga i te whenua, te whiwhi rānei i te katoa, he wāhanga rānei o ngā moni whiwhi mai i ngā pānga whenua, ngā mea e rua rānei.

Kāore e ōrite te tauatanga o tētahi tamaiti i whāngaia i raro i te ture ki tērā tauatanga e pā ana ki te tamaiti whāngai. He rite te mana o ngā tamariki i ‘whāngaia i raro i te ture’ ki ngā tamariki ‘ake’ o te tangata i mate. Nō reira, ka taua e ērā tamariki te whenua ahakoa kāore ō rātou hononga toto ki ngā rangatira whenua.

Ina mate atu he kaipupuri whenua, ā, kāore āna tamariki, mokopuna rānei, ka taua e ētahi atu o tōna whānau ōna whenua.

Ko ngā whanaunga e āhei ana ki te taua ki te whenua ko:

• Ngā tuākana, tēina, tungāne, tuāhine rānei
• Ngā mātua (i whiwhi ai i ō rātou whenua) – mēnā kāore ō rātou tuākana, tēina, tungāne, tuāhine rānei, kāore rānei he tamariki ā aua tuākana, tēina, tungāne, tuāhine rānei.
• Ko ngā tuākana, tēina, tungāne me ngā tuāhine o ō rātou mātua (i whiwhi ai i ō rātou whenua), mēnā kua mate ō rātou mātua
• Ō rātou kuia, koroua (i whiwhi ai i ō rātou whenua), mēnā kua mate ō rātou mātua, matua kēkē, whaea kēkē hoki
• Te uri tata rawa atu kei te ora e hono ana ā-toto ki te kuia/koroua (i whiwhi ai i ō rātou whenua).

Ka whakamahia e mātou ngā mōhiohio ka whakaratoa e koe hei rapu i ā mātou pūkete me te rapu ko te whanaunga tata rawa atu ki te tangata i mate. Kātahi ka tauatia ngā pānga ki taua tāngata.

Ka mate ana he kaipupuri whenua, ka mahue mai tana hoa (mārena, hononga ā-ture, hononga ā-whare rānei), ka āhei ana tamariki, uri rānei te taua tonu i ōna pānga whenua Māori, ā, kāore e mate ki te tatari kia mate atu te pouaru.

Ko te tikanga o tēnei ka āhei ngā tamariki, ngā uri rānei te whakauru mai hei kaipupuri whenua me te whai wāhi tonu mai ki ngā whakatau tikanga mō te whenua.

Kāore e āhei ana te pouaru te noho hei kaipupuri whenua o ngā pānga whenua. Engari, ka āhei ia ki te whiwhi moni whiwhi mai i aua pānga whenua, tae atu ki ngā moni whiwhi mai i ngā hea kaporeihana whenua, ngā tika rānei ki ngā takuhe, mō ōna rā katoa. Ka āhei anō ia te noho tonu ki te kāinga o te whānau mēnā kei te whenua kei roto tana hoa i mate.

Ka pā ēnei tika mō te roanga atu o ngā rā o te pouaru, engari ia mēnā ka mārena anō ia, ka whai hononga ā-ture, ka whai hononga ā-whare, te tukuna rānei e ia ana tika. I mutu ēnei tika, ka āhei atu ngā tamariki, ngā uri rānei ki ngā moni whiwhi me ngā tika nōhanga.